Senin, 13 Juni 2016

PENELITIAN KODIKOLOGI



SENGKALAN YANG TERDAPAT PADA NASKAH-NASKAH JAWA DALAM KATALOG NENCY RADYAPUSTAKA
Sebuah tinjauan kodikologi
Oleh: Khotimatu Aminah

Butir-butir mutiara kebudayaan Indonesia pada masa lampau yang sampai kepada kita sebagai warisan kebudayaan para leluhur antara lain terdapat didalam berbagai cerita rakyat yang masih diturunkan dari mulut ke mulut yang kini telah banyak direkam di dalam berbagai tulisan. Disamping itu, ada warisan budaya yang lain berupa naskah yang bermacam-macam bentuk dan ragamnya, yang tersebar di seluruh Indonesia dan yang ditulis dalam berbagai bahasa daerah dan huruf.(Kodikologi Melayu di Indonesia, 1994:1). Sebagai pewaris kebudayaan tentunya kita berhak mempelajari tentang ilmu pernaskahan baik dari segi fisik maupun isi dari naskah.
Pada umumnya kodikologi atau ilmu pernaskahan ingin mempelajari seluk-beluk semua aspek pernaskahan antara lain bahan, umur, tempat penulisan, dan perkiraan penulis naskah (Baried, 1985:55). Dalam penelitian kali ini kami akan meninjau naskah dari segi fisik yang menjadi inti lahan penggarapan ilmu pernaskahan atau kodikologi. Lebih khususnya kami meneliti katalog Nency yang terdapat pada museum Radyapustaka. Sebuah tinjauan kodikologis yang memfokuskan pada kolofon pada bagian sengkalan. Mengapa sengkalan yang terdapat pada katalog naskah perlu diteliti?  Apa manfaat dari penelitian ini? Bagaimana bentuk dan hasil dari penelitian ini?
Seiring dengan perkembangan jaman, perhatian generasi muda pada warisan luhur nenek moyang kita yang berupa naskah ini semakin memudar. Hal ini dipengaruhi oleh arus globalisasi yang sulit untuk dibendung. Pengaruh dari luar sangatlah besar, tetapi pertahanan dari dalam tidak begitu kuat. Sehingga membuat kondisi budaya Indonesia menjadi semakin rentan. Dengan semakin bebasnya media masa, maka bisa kita manfaatkan untuk menggali informasi agar masyarakat pada umumnya, pelajar, mahasiswa, dan partisipan kebudayaan bisa semakin mudah untuk mempelajari dan mengambil informasi untuk penelitian yang lebih lanjut. Ketika kita ingin meneliti sebuah naskah di Radyapustaka, maka langkah utama yang kita lakukan adalah membaca katalog untuk memilih naskah yang akan kita pelajari. Bagaimanakah jika kita ingin mengetahui


naskah yang berkolofon khususnya yang memuat tahun pembuatan atau penyalinan naskah? Untuk memudahkan kita mengetahui tahun pembuatan atau penyalinan naskah, terdapat salah satu cara yaitu dengan mencari nomor naskah yang memuat sengkalan di dalam katalog. Untuk itu kami perlu meneliti sengkalan yang terdapat pada naskah Jawa di katalog Nancy Radyapustaka.
Pada penelitian ini kami mengumpulkan data secara manual dengan meneliti satu persatu nomor naskah dan membaca sekilas keterangan yang ada, untuk menemukan sengkalan. Tandanya kita bisa menemukan sebuah sengkalan apabila kita menemukan sebuah kalimat yang setiap kata-nya mengandung arti angka. Biasanya satu kalimat mengandung empat kata. Dengan begitu jika kata-kata tersebut digabungkan maka kita dapat mengetahui angka tahun pembuatan atau penyalinan naskah dengan cara membacanya dari belakang. Misalnya, “song song gora candra” song(9) song(9) gora(7) candra(1) artinya angka pembuatan atu penyalinan naskah tersebut yaitu pada tahun 1799 Jawa.
Didalam katalog Nency Radyapustaka kami menemukan sebanyak 92 naskah Jawa yang memuat sengkalan. Adapun nomor naskah, judul serat, dan sengkalannya dapat kita lihat sebagai berikut:
1.      RP2.Serat Sangkala Kadhaton=Serat Babad Sangkala(tri[3]sapta[9]swaraning[7]janmi[1]),
2.      RP4.3 Serat Suluk Gontor(janma[1]catur[4]pandhita[7]tunggal[1]),
3.      RP5.Serat Ambiya(buja[2]muluk[0]murtining[8]rat[1]),
4.      RP7.Serat Manikmaya(gunung[7]obahing[6]pitung[7]nagara[1]),
5.      RP9.Serat Babad Prambanan(sarananipun[2]gunaning[3]nayaka[8]buda[1]),
6.      RP9B.Serat Babad Galuh: Pustaka Ajisaka(nembah[2]luhur[0]ngesthi[8]tuhu[1]),
7.      RP12.Serat Nitik Warni-Warni(nembah[2]muluk[0]kang sarira[8]tunggal[1]),
8.       RP15.Serat Pararaton: Ken Angrok(wisaya[3]guna[3]bayuning[8]wong[1]),
9.      RP21B.Serat Babad Mataram: Sultan Ngalaga dumugi: Pejahipun Trunajaya=Serat Babad Mataram(sengkeranira[8]dipangga[8]girining[7]ratu[1]),
10.  RP24.0.Serat Babad Mantawis Kaliyan Serat Babad Pakunegaran(guna[3]pandhita[7ratu[1]),
11.  RP24.2.Serat(trusing[9]sapta[7]punika obahing[6]ratu[1]),
12.  RP31.4.Pemut Dhatengipun Tuan Ratman Dandles Prasman(buta[5]mantri[3]pandhita[7]ratu[1]),
13.  RP33.Serat Babad Kartasura Bibar Pacina dumugi Surakarta Jumenenganipun Ingkang Sinuhun Pakubuwana kaping III(nir[0]liman[8]nunggang[7]jagad[1]),
14.  RP43.Serat Babad Giyanti dumugi Prayut=Babad ing Ngayugya(rasa[6]suci[4]pandhita[7]ing bumi[1]),
15.  RP44.1.Serat Babad Sinuhun Swargi Ngayugya kang Kapisan=Babad Ngayogyakarta=Babad Giyanti Paliyan Nagari, Damelan Ngayogyakarta(trus[9]nawa[9]pandhiteng[7]rat[1]),
16.  RP44.4.Serat Wuwulang-dalem Ingkang Sinuhun[Kangjeng Sultan] Kapisan(candraning[1]putra[1]sabdaning[7]ratu[1]),
17.  RP44.5.Ngrengngreng Pustaka Jatisusena: Ingkang Kagungan Bandara Raden Riya Danusmara(sarira[8]tunggal[1]manggaleng[8]narendra[1])’
18.  RP.45.Serat Babad Ngayogya Sultan Mangkubmi sampun Jumeneng Ngayogya, Nomer I=Serat Pustaka Raja ing Ngayogya I=Babad Betawi(putra[1]dadi[4]kasudarma munggeng[7]ngarsa[1]),
19.  RP48.Ngrengreng Serat Babad SurakartaI-II-III(timbalannya[7]narpasiwi[1]murtining[8]nungswa jawi[1]),
20.  RP49.Serat Babad Ngayogya Geger Sepehi(trus[9]mantra[3]sapteng[7]wong[1]),
21.  RP50.Serat Babad Bedhahipun Karaton Ngayogyakarta(ngesthi[8]trus[9]swaraning[7]rat[1]),
22.  RP54.Serat Babad Pakubuwana ingkang kaping VI(sirna[0]sat[6]bebayeng[8]janma[1]),
23.  RP56.Serat Babon Babad Madura=Serat Babad Madura(temen[1]trus[9]pandhita[7]aji[1]),
24.  RP58.Serat Nitik Bayunan(tyas[1]suci[4]kaesthi[8]luhung[1]),
25.  RP59.Serat Babad Krama-dalem Ingkang Sinuhun Kangjeng Susuhunan Pakubuwana kaping Sanga ing Nagari Surakarta Hadiningrat: Awit Panyengker dumugi Ngaben Sima(dadi[4]trus[9]sabdanireng[7]ratu[1]),
26.  RP64.Serat Sajarah Urun Wijining Karaton: Wiwit Ki Ageng Tarub Peputra Rara Nawangsih Kagarwa Raden Bondhankajawan, dumugi Kangjeng Gusti Pangeran Adipati Harya Mangkunagara ingkang kaping IV Peputra Kangjeng Ratu Pakubuwana, Prameswari-dalem Ingkang Sinuhun Kangjeng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping Sadasa(dadi[4]suci[4]samadyaning[8]bumi[1]),
27.  RP74A.Serat Raja Kapa-Kapa(nembah[2]muksa[0]pandhita aji[7+1]maharjeng Surakarta[1]),
28.  RP98.1.Serat Panitisastra(nata[1]suci[4]pangesthi[8]aji[1]),
29.  RP105.1.Serat Darmasunya(naya[2]marta[4]maharsi[7]manekung[1]),
30.  RP105.2.Serat Sana Sunu Tandhanagaran(sapta[7]catur[4]swareng[7]janmi[1]),
31.  RP105.3.Serat Sajarah ingkang Jumeneng ing Tanah Jawi(tingaling[2]wong[1]angesthi[8]tunggal[1]),
32.  RP106.Serat Sewaka(naga[8]suci[4]sapta[7]buwanane[1]),
33.  RP106B.1.Serat Tatamangulun=Serat Mas Nganten(trusing[9]tingal[2]nayakanira[8]srinata[1]),
34.  RP106B.2.Serat Margawirya(rasa[6]karasa[6]ujaring[7]janmi[1]),
35.  RP106B.4.Serat Jekrek(paksa[2]gora[7]swareng[7]janma[1]),
36.  RP108.1.Serat Wulang Putra(buta[5]muksa[0]ngesthi[8]nata[1]),
37.  RP108.2.Serat Jayengsastra(janma[1]swara[7]sasanga[9]anembah kalih[2]),
38.  RP108.7.Serat Wasita Dyah Utama(obahing[6]para wanodya[1]esthining[8]driya utama{1]),
39.  RP109.Serat Wirawiyata(aji[1]trustha[9]mulang[7]punggawa[1]),
40.  RP110.2.Serat Weddhaprana(madya[8]pandhawa[5]slira[8]ji[1]),
41.  RP110.3.Serat Panalongsa(madyeng[8]marga[5]slira[8]tunggal[1]),
42.  RP110.5.Serat Iber-Iber(brahamanasta[8]pandhawa[5]sarira[8]tunggil[1]),
43.  RP110.6.Serat Weddharaha(trusan[9]rong[9]sapteng[7]lebu[1]),
44.  RP 110.8.Serat Jaka Lodhang(wiku[7]sapta[7]ngesthi[8]ratu[1]),
45.  RP111.Serat Atmawiyata(jana[1]sikil[1]ngesthi[8]ing Gusti[1]),
46.  RP112.Serat Piwulang Niti Wasita=Serat Niti Wasita(kapti[1]nguswa murtining[8]kanang[1]rat[1]),
47.  RP142.Serat Babad Sam Kok,Jilid III(sirna[0]dwi[2]esthi[8]atma[1]),
48.  RP144.Serat Babad Sam Kok,Jilid V(janma[1]tri[3]mangesthi[8]tunggal[1]),
49.  RP196A.Serat Pustaka Raja kano(peksa[2]sembah[2]srira[8]dhewe[1]),
50.  RP198.Serat Ajipamasa(janma[1]trus[9]kaswareng[7]bumi[1]),
51.  RP198B.1.Serat Ajipamasa(guna[3]nir[0]turonggo[8]tunggal[1]),
52.  RP198C.Serat Witaradya(nembah[2]trus[9]sukaning[7]kapti[1]),
53.  RP199A.Serat Pustaka Raja Weddha Sekar Macapat: Serat Dharmapunggung=Serat Sri Maha Punggung(tan[0]pantara[0]ngesthi[8]tyas[1]),
54.  RP201.Serat Panji Paniba(rasa[6]tan[0]ngesthi[8]kalbu[1]),
55.  RP203.Serat Panji Ngreni(sapta[7]nir[0]bujonggeng[8]ngaji[1]),
56.  RP205.Serat Panji Jayalengkara(tiga[3]ditya[5]ardining[7]rat[1]),
57.  RP210.Serat Pranacitra(brama[3]retu[6]swara[7]tunggil[1]),
58.  Rp211.Serat Jaka pangasih(tata[5]trus[9]sapteng[7]rat[1]),
59.  RP215.2.Serat Jongka Mangkunegaran(tri[3]nir[0]dirada[8]ratu[1]),
60.  RP215.3.Serat Laksita Candra Raja(gusti[1]mulat[2]slira[8]ji[1]),
61.  RP215.5.Serat Hangnyabrata(mulat[2]karna[2]ngesthi[8]sunu[1]),
62.  RP230.Serat Katuranggan Kapal(turongga[7]musna[0]retuning[6]bumi[1]),
63.  RP240.Serat Ong Ilaheng=Serat Turuning Jawata=[Serat Murwakala](rasa[6]karasa[6]ujaring[7]jalmi[1]),
64.  RP266.Pakem Gedhog: Lampahan Kandhihawan=Serat Kalasurya(muja[7]nenga[0]ngesthi[8]condra[1]),
65.  RP267.Pakem Gedhog: Lampahan Subrata Krama(sribit[2]miyarsa[2]murtining[8]candrama[1]),
66.  RP268.Pakem Gedhog Ongka 6: Lampahan Subrata Sumawita(1827)(nis[0]ngembara[2?]suwita[8]ji[1]),
67.  RP269.Pakem Gedhog Ongka: Lampahan Resi Gathayu(putra[1]kombul[0]madeg[8]aji[1]),
68.  RP270.Pakem Gedhog: Lampahan Alap-Alapan Dyah Ragil Pergiwongsa ing Jenggala=Lampahan Teja Angkara(puja[7]myat[3]ngesthi[8]tondha[1]),
69.  RP271.Serat Damarwulan(lawang[9]terus[9]pandhita[7]ji[1]),
70.  RP272.Kekawin Ramayana(trus[9]sah[0]saptaning[7]sang raja[1]),
71.  RP273.Kekawin Ramayana=Rama Kawi Sekar Ageng(jalaniddhi[4]boja[2]groaning[7]rat[1]),
72.  RP276.Kekawin Bratayuda(rasa[6]trus[9]sabdeng[7]nata[1]),
73.  RP283.Serat Kunjarakarna(trustha[9]tri[3]murtining[8]ngatunggal[1]),
74.  RP284.Serat Smaradana(ngrasa[6]dadi[4]bujangga[8]di[1]),
75.  RP285.Serat Cariyos Sewu Satunggal Dalu(trus[9]rasa[6]sabdeng[7]nata[1]),
76.  RP315A.Serat Centhini(atata[5]resi[7]apan amulang[7]janma[1]),
77.  RP315B.Serat Centhini(manis[6]terus[9]swara[7]tuggal[1]),
78.  RP324.1.Serat Centhini Jalalen(trining[3]guna[3]swaraning[7]rat[1]),
79.  RP324.2.Serat Jatiswara(jati[6]tunggal[1]swara[7]raja[1]),
80.  RP328.Serat Bustam(Sapta[7]mantra[3]maharsi[7]nabi[1]),
81.  RP329.Suluk Sampurnaning Janmi(sang siswa[1]manembah[2]ngesthi[8]tunggal[1]),
82.  RP332.Serat Suluk Warna-Warni(gati[5]kula[1]ngesthi[8]rama[1]),
83.  RP333.Serat Suluk Warni-Warni Wirid Syattariyah(mantra[3]trus[9]swara[7]tunggal[1]),
84.  RP338.Serat Jayengbaya(trustha[9]traping[5]sambawa,sabda[7]sadu[1]),
85.  RP344.Serat Pandhita Raib(mangsa[6]dra[6]ngandika[7]nabi[1]),
86.  RP346.Serat Nawawi, Serat Nitipraja, tuwin Serat Carakabasa(sagaragni[3/4]rasaning[6]driya[1]),
87.  RP348.Serat Ngusulbiyah lan Sapanunggilanipun, Yasan-dalem Kangjeng Ratu Mas Blitar(sagara[4]ponca[5]kawayang[6]ing rat[1]),
88.  RP349.Serat Yusup(tirta[4]ponca[5]rasaning[6]rat[1]),
89.  RP350.Serat Iskandar=Kadis Rasul Iskandar(tirta[4]ponca[5]rasaning[6]rat[1]),
90.  RP353B.Serat Menak Purwakondha tuwin Serat Rama Jarwa(sirneng[0]naga[8]sabdaning[7]aji[1]),
91.  RP355.Serat Rengganis(bumi[1]sapta[7]wayang[6]naga[8]),
92.  RP366.Serat Pakempalan Warni-Warni: Mangunsuwiryan(bahni[3]maha[1][a]stra[5]candra[1]),


Surakarta, 07 Juni 2016

Tidak ada komentar:

Posting Komentar