Minggu, 20 Mei 2018

Geguritan "Gesang"


GESANG
Dening: Khotimatul Aminah

Urip iki ora suwe
Ana kalane manungsa bali
Menyang papan panggone
Ngadhep marang Gusti
Kang Maha Suci

Urip iki ora suwe
Kaya dene wong mampir ngombe
Mula urip aja sakarepe dhewe
Tandang sembrana tanpa mikir jalare

Urip iki ora suwe
Aja nganti gawe
Sengsara uripe wong liya
Ayo padha ndandani barang kang ala
Ala kang sumebar ing badan priyangga

Surakarta, 20 Maret 2017

CERKAK BAHASA JAWA



LELAKONING AURIP
Dening: Khotimatul Aminah


Wus dadi adhate wong lanang ing desa Jajar, nalika keprungu adzan isyak ndang gage-gage ngubetne sarung, njukuk banyu wudhu menyang mbelik kang manggon ana ing pojokan pawon omahe dhewe-dhewe. Ora lali amrehe ora gampang rusak, wong-wong padha nganggo sandal swallow wae, gabese empuk lan kepenak digawe neng sikil.Opo meneh nalika kenekan banyu, mesti gampang garing lan ora bakal rusak.Kepriye yen ora nduwe? Wajib tuku dhisik neng tokone Yu Mirah, randha teles sing lagi wae ditinggal sisihane mati. Etung-etung kanggo nglarisake dagangane, wiwit ditinggal bojone yu Mirah katon pucet prautane. Sapa ngerti yen gelem tuku swallowne bisa nyenengake atine yu Mirah. Lha iyo, deweke bisa nglumpukake duwit akeh njur atine maleh bungah.
Biyen nalika iseh usum sandal slop sing bahane saka karet kae wong-wong padha wis marem duwe sandal sapasang wae. Pancene awet, iso dienggo sabendina tur yo iso dienggo dolan lan njagong nalika tangga lan sedulure nduwe gawe. Nanging saiki jamane wus beda. Jarene iki jaman globalisasi. Apa-apa sarwa anyar. Jaman biyen nalika aku menyang pasar, akeh banget wong kang dodolan sandal kuwi, nanging saiki aku wus ora tau ngonangi. Saiki pancen usume sandal swallow. Neng toko ngendi-ngendi enek. Regane yo murah. Duwet wolungewu wus iso gawa muleh sandal sapasang. Rak yo murah to?
Ing pinggir mesjid ana enem pasang sandal swallow. Sing sapasange meneh sandal slop sing dak omongake mau. Kuwi sandale mbah Wiji sesepuhe desaku. “biyen jamane iseh usum sandal iki aku tuku salusin, amarga pas kuwi aku bar entuk rejeki nomplok” ngendikane mbah Wiji.“rejeki nomplok saking pundi mbah?” Pitakonku karo mripatku menthelengi sandhal kuwi.“nalika aku iseh jaka, aku melu lomba pitulasan. E lha kok aku ditantang pak lurahlomba panjat pinang. Ngendikane pak Lurah dadi wong lanang mosok ora wani menek teka ndhuwur. Rak yo jenenge pelecehan harga dhiri to yo, wong cah enom sing gesit kaya aku ngene kok di arani cah ra waninan.Banjur tak turuti panjaluke pak Lurah”. “jan jane panjenengan niku punapa pancen gesit tenan to mbah menawi babagan penekan menika?”. “woo yo jelas. Buktine pas kuwi aku sing sik dhewe tekan ndhuwur. Bebasan kaya bajing sing lagi saba ing uwit. Mak clorok… mak clorot…”.“hahaha… aku ngguyu cekakakan lan mbayangne nalika mbah Wiji sing saiki umure wolungpuluh taun kuwi penekan ing uwit. Apa ya isih gesit kaya jaman enom-nomane?
Mbah Wiji kuwi pancen senengane crita. Critane ngalor-ngidul-ngetan-ngulon, apa wae sing wus tau dilakoni yo kudu dicritakake marang bapak-bapak kang aktif sholat jama’ah ana ing Mesjid Baiturrahman. Ora kon awor kepriye? Saben bar jama’ah isyak sing dijujug ora omahe dhewe-dhewe, nanging warunge yu Sih kulon kuburan kae. Jenenge wong lanang, yen durung tuku kopi neng warung jarene urong cos pleng. Opo meneh warunge plus-plus, tv lan kipas angin yo wus cumepak, nyamikan lan klethusan yo wes komplet. Lha iki sing paleng mulus, eeeh plus… bledro anggonku ngucap, bakule njelalah yo ayu tenan prautane. Wong lanang ngendi sing ora betah yen neng warunge yu Darmi? Umure telungpuluh lima taun, awake semok ngarep mburi, pipine kinclong ibarat mutiara kang mengkilap sing dipasang ing toko emas kulon pasar wage kae, rambute dawa, lurus, lan semu-semu pirang, biyen nate tak takoki merga aku pengen ngerti apa rambute kuwi asli lan ora disemir? Sumaure “asli wiwit lair rambutku pancen rada pirang ngeneki, jarene biyen simbokkku keturunan wong Landa”, yen ngono wes cetha deweke ayu wong bebuyutane wae blesteran karo wong Landa.
Yen disawang-sawang meneh, ngenes tenan lho nasibe yu Darmi kae. Biyen nate rabi karo priyayi kulon kali. Ceritane, nalika isih ngandhung anake sing kapisan, dheweke ditinggal bojone budhal menyang Malaysia. Pamite arep golek dhuwet sing okeh, ben uripe bisa kepenak. Iso tuku mobil lan gawe omah tingkat wolu. Ora apa-apalah yen kudu makarya neng luwar negri, jenenge wong urip kuwi kudu nglakoni susah dhisik amrehe iso seneng-seneng. Paribasan ing basa Indonesiane “berakit-rakit kehulu berenang-renang ketepian”. Nanging, kasunyatane ora gathuk karo pangarep-arepe yu Darmi. Wus sewindu bojone ora kirim warta, luwih-luwih kirim dhuwit kanggo yu Darmi. Babar blas ora nate. Anak sing kapisan mati nalika umur rong taun. Ceritane wayah wengi nalika anake lara panas, ora ndang gage digawa menyang rumah sakit. Lha arep jaluk tulung sapa? Bojone minggat ora karuan lakune.Tangga-tanggane jelalah yo padha tamsya ing luwar kutha amarga para pamong ing desa lan masyarakate lagi nglaksanakake program keluarga bahagiasetahun pisan. Yu Darmi kepeksa ora iso melu amarga wus pirang-pirang dina anake lara. Wayak kuwi arep nggawa neng rumah sakit ora ana kendharaan. Arep mlaku yo kadohan. Wong jaman biyen rumah sakit kuwi anane mung neng kutha cedhak alun-alun. Lha omahe yu Darmi? Nrusuk-nrusuk cedhak wana. Akeh dalan kang isih peteng dhedhet nalika wengi. Terah yo wus nasibe tenan, isuke kuwi anake langsung mati. Ora ketulungan.
“yu… yu Darmi… kopimu ndang ditokne… setengah lusin ya…” swarane mbah Wiji nylengking ngagetake wong lanang-lanang kang padha nyruput kopi kang tekane luwih dhisik. Disusul sing lagi wae teka yaiku rombongan jama’ah isyak pimpinane mbah Wiji. Sesepuh legendharise desa Jajar xikxikxik… aku ngempet ngguyu. Sing diarani setengah lusin kuwi pesene kopi yaiku enem cingkir kanggo rombongane mbah Wiji.“nggih mbah Ji.. ngersakake punapa maleh lintunipun kopi? Mi godhog? sega thiwul? sate minthi? Rondho…?” sumaure yu Darmi karo bukak leser ing meja mburine.“weh kowe dodolan rondho to yu?” sak uwat disaut mbah Wiji. Sautane kaya codhot kang nyaut pelem kang mateng ing uwit. “Jan mbah Wiji ki tanggap tenan yen babagan ngunu kuwi ki” kang Lasno nyelo ing pacelathon.
Suwasane ing kono sak uwat langsung pecah amarga padha ngguyu cekikikan…“ealah mbah mbah… mboten kados mekaten… mosok randha dodolan rondho. Yo’opo iki… kuwi lak jenenge prostitusi” logat Surabayanane metu. Wiwit rong taun kepungkur yu Darmi wus ngikhlasake bojone. Dheweke wiwit ngakoni yen dheweke wus dadi rondho kang ditinggal bojone minggat.“maksud kula kala wau badhe omong rondho royal, nanging kula badhe ngecek riyen punapa tasih”. “e jebule ngono to… lha apa ora nggawe okeh ta?” pitakone mbah Wiji. “nggih kala wau jan-jane kula nggorenge sampun kathah mbah. Alhamdulillah wonten priyayi kang mampir lan rondho royalku diborong”.“lho lho… priyayi saking pundi to Yu?” kang Lasno ganti sing takon.“Nggih duka Kang, priyayi menika telu jumlahejaler sedaya. Kula wedi arep takon, pawakane kaya preman uga gawa bedhil. Mengko kepriye yen kula dibedhil? Wong kula niki urip piyambak lo Kang, boten wonten sing mbela menawi wonten tiyang sing badhe ngapak-apakne kula”. “lha apa prelu tak kancani to Yu Darmi? Bendino lawuh sega thiwul wae aku ora apa-apa, pokoke aku padamu Yu… ” mak clurut sautane Bagong kaya dene Kamawijaya kang nembung Kamaratih amrehe gelem dijak bebojoan.
Yaa pancen… jenenge wae Bagong, bentukane jelas… lemu tur cendhek. Umure wus patangpuluh taun, nanging durung nduwe bojo. Jejulukane jaka kasep.Watake sing cengingisan kuwi kerep nggawe guyu liyan. “gong Bagong… reneo tak takoni Gong…” ngendikane mbah Wiji.“taken punapa mbah?” Bagong nyedhak lungguh mara ing sandhinge mbah Wiji.“kira-kira apa sing jalari kowe diemohi wong wadon?”. “ealah mbah… sinten ingkangsudi kaliyan wong lanang kados kula niki, mergawe mawon serabutan. Omahkula jibles pagupon sing gedhene ora sepira…pancen nasibkula dados jaka kasep mbah… mbok yo kula niki njenengan ruwat, kersane jim setan ingkang ngalangi-alangi rejekikula padha minggat”.“huusstt… omonganmu ora elok le. Jodho, rejeki, lan pati kuwi wus ana sing ngatur yaiku Gusti Allah Kang Maha Kuasa ing Jagad. Nanging, yen tak sawang-sawang kowe ki kakean gojeg. Durung bisa buktikake marang wong wadon yen niatmu ki temenan. Rambut gondrongmu kuwi lo kaya susuh manuk. Lan ana ing ngendi sendalmu? Kowe mrene ora gawa sandal ta?”.“pancen tiyang mlarat niku bentukane nggih kados menika mbah. Kula ngakoni menawi derajat kula boten ningrat. Nanging ning(rat)an”.“hahaha… dadi wong ki mbok aja ngono… ngono, ning aja ngono... Kuwi jan-jane ya ora elok lo Gong” sumaute kang Lasno. “panjenengan niku kandha apa ta kang? Basamu kok kaya surat kang diuntel-untel. Senajan njerone ana tulisane ning ora kena diwaca”.“omonganeLasno ya ana benere lo Gong. Wong sugih kuwi ukurane dudu bandha dudu rupa. Nanging ati pawitane… mula kita dadi menungsa kudu ikhtiar. Openana dandananmu kuwi. Wong wadon ben ora gila yen nyawang sliramu”.
Ora suwe wong-wong padha keprungu swara gemradag empreng lan wajan kang dithuthuki. Wong-wong padha keweden. Ora ana udan ora ana angin swara kuwi sansaya banter lan mbengung ing kuping. Wong-wong padha percaya yen ing desa Kuwi pancen keramat. Sapa ngerti kae wewe gombel, memedi, lan sebangsane lagi pesta. Opo meneh iki malem jemah kliwon. Klakon ngompol ing clanane dhewe-dhewe yen nganti diweruhi bangsane dhedhemitan. Opo maneh Yu Darmi kang urip ijen. Sapa sing bakal ngancani nalika pengen menyang WC? Sapa sing bakal ngancani nalika ora wani turu dhewe? Ing warung swasane kemelut lan sarwa bingung. Angin saka etan mak wuuss… nlungsep ana ing jero warunge yu Darmi nambahi hawa adhem ing wengi iku. Swara gedebug-debug sansaya keprungu banter. Kira-kira ana rombongan bala tentarane jim setan sing ngambra-ambra arep mbabat cagak-cagak omahe yu Darmi lan kaya arep ngobrak-abrik pirantine Yu Darmi. Nanging Yu Darmi salah apa? Rumangsane deweke ora natengganggu bangsane dhedhemitan.
Swara kuwi sansaya krungu banter kaya neng ngarep omahe yu Darmi. nanging wong-wong padha ora wani nyengunguk. “Pak… bapak…”…. “Kuwi kok kaya swarane bojoku… aja-aja dhemite kuwi njelma dadi bojoku” kang Lasno ngira-ngira. Sedhela ngkas ana rombongan wong wadon mlebu menyang warunge yu Darmi.“ealaah pak jebule kowe neng kene ta?” “lho ana apa buk kok nyusul rene?”…. “ana apa dhengkulmu amoh kuwi”… “kowe ora eling ta pak bengi iki wayahe nglakoni sunah Rosul. Jan-jane geneya yen menyang warung kok betah temen? Apa gara-gara bakule ayu kinyis-kinyis?”… “ooo… ooraa yo bu. Wong lanang kuwi nalika bisa ngumpul karo kancane agawe ati seneng semono uga kowe bu yen rong dina ora ngumpul karo yu Sih, yu Rah, yu Jum, lan liya-liyane apa ya betah? rak ora ta? Wong lanang kuwi ya butuh ngopi, bisa wae awak lungkrah amarga ora ngopi”. “senenganmu mung gawe alesan wae pak” saurane yu Kar bojone kang Lasno karo nggeret kang lasno muleh. Saben wong wadon sing neng rombongan padha geret bojone muleh.
Sawetara wektu ilang plas geger ing warunge yu Darmi. Warunge yu Darmi katon sepi mimpli kaya ing tengah kuburan. Pancene iki wus jam siji bengi. Warung wayahe ditutup.Lampune dipateni. Wayahe turu. Yu Darmi krudungan kemul krekep-krekep lan donga ben ora ana dhemit sing marani yu Darmi.

T          A         M         A         T          ……………………..

Surakarta, 6 Oktober 2017


Sabtu, 20 Mei 2017

Mengupas Tuntas Puisi “Cerita buat Dien Tamaela” Pengarang Chairil Anwar

Sabtu, 20 Mei 2017

Kali ini saya akan mengupas salah satu puisi Chairil Anwar yang fenomenal yaitu “Cerita buat Dien Tamaela”. Nah, dari segi style yang digunakan dalam puisi ini mungkin kita sebagai orang awam yang tidak tahu menahu mengenai bahasa tersebut, tentunya kita bertanya-tanya apa sih isi atau makna dari puisi “Cerita buat Dien Tamaela” itu? Mungkin ada juga sebagian orang yang ingin membacakan puisi tersebut namun kesulitan untuk menjiwai karena masih belum tahu isinya. Disini, saya akan mencoba menulis kembali keterangan dari buku Pengkajian Puisi oleh Rachmat Djoko Pradopo. Dan disini, juga akan dipaparkan mengenai kajian Semiotika lainnya. Semoga dapat memberi pencerahan atas pemahaman puisi tersebut.
Berikut adalah puisi yang berjudul “Cerita Buat Dien Tamaela” :
Beta Pattirajawane
Yang dijaga datu-datu
Cuma satu.
Beta Pattirajawane
Kikisan laut
Berdarah laut.
Beta Pattirajawane
Ketika lahir dibawakan
Datu dayung sampan.
Beta Pattirajawane, menjaga huta pala.
Beta api di pantai. Siapa mendekat
Tiga kali menyebut beta punya nama.
Dalam sunyi malam ganggang menari
Menurut beta punya tifa,
Pohon pala, badan prawan jadi
Hidup sampai pagi tiba.
Mari menari !
Mari beria !
Mari berlupa !
Awas jangan bikin beta marah
Beta bikin pala mati, gadis kaku
Beta kirim datu-datu !
Beta ada di malam, ada di siang
Irama ganggang dan api membakar pulau…
Beta Pattirajawane
Yang dijaga datu-datu
Cuma satu
(DCD, 1959:34-5)
Yang paling menonjol dalam sajak ini adalah ulangan-ulangan, baik ulangan kata, kalimat, maupun ulangan bait. Ulangan-ulangan itu diantaranya berupa paralellisme, yaitu penjajaran kalimat-kalimat yang artinya sama atau hampir sama dengan mengganti sebagian katanya, seperti:
(Beta Pattirajawane)
Kikisan laut
Berdarah laut.
Mari menari!
Mari beria!
Mari berlupa
Beta bikin pula mati, gadis kaku
Beta kirim datu-datu!

Ulangan-ulangan tersebut itu untuk memperkuat arti dan untuk merenung, untuk menimbulkan ‘kekuatan gaib’, yaitu daya pesona. Ulangan-ulangan yang dipergunakan untuk memusatkan kontemlasi dan menimbulkan daya pesona ini merupakan munculnya kembali ciri-ciri sastra lama, yang oleh Subagio Sastrowardjojo disebutnya atavisme (1971:9, 15). Jadi, dalam sajak ini tampak pemunculan ciri-ciri sastra lama, yaitu yang bergaya demikian itu adalah mantera. Sajak ini bergaya mantera. Si aku (beta) seolah-olah mengucapkan mantera supaya siapapun yang mendekatinya harus memberi hormat kepadanya dan segan.
Si aku Pattirajawane ini lahir dan besar di bumi keramat dijaga datu-datu yang berkekuatan gaib dan taka da duanya. Si aku Pattirajawane ini kikisan laut/ berdarah laut, yakni keturunan nenek moyang pengarung lautan yang jaya. Bahkan ketika lahirpun oleh datunya dibawakan dayung dan sampan, lambang penguasa lautan. Begitulah Pattirajawane ini raja lautan.
Di samping hal tersebut di atas, Pattirajawane itu adalah pemilik kekayaan alam yang bukan main, pemilik hutan/ pala. Ia adalah api di pantai yang merupakan sumber penerangan dan kehidupan sebuah pulau! Karena kegagahan dan kekuasaannya ini, maka siapa yang mendekatinya, mendekati pulau dan kerajaannya harus tiga kali menyebut namanya, dalam arti orang harus menghormatinya, minta izin, dan bahkan harus memberikan upeti untuk penghormatan.
Pattirajawane adalah pemilik kesenian yang tinggi, yang membuat semua makhluk menari menurutkan irama tifanya. Karena bunyi musik (tifa) yang merdu itu, maka pohon pala dan badan perawan pun menjadi hidup (yaitu menari dengan bagus) sampai pada pagi hari tiba. Pattirajawane mengajak menari, bergembira, dan berlupa (melupakan hal-hal yang membuat sedih) kepada siapa yang datang mengikuti irama musiknya.
Meskipun demikian, Pattirajawane memberi peringatan kepada siapapun yang datang jangan menyebabkan dia marah, ia dapat membuat pala mati, begitu juga membuat gadis kaku ketakutan. Ia akan mengirimkan datu-datu (roh-roh keramat) yang menjaganya. Maksudnya, ia akan membasmi siapa pun yang membuat dia marah tanpa memandang bulu.
Pattirajawane selalu berjaga, baik pada waktu siang maupun malam. Ia merupakan pemberi (yang membangkitkan) irama pada ganggang dan pemberi api (semangat) kepada pulau (masyarakatnya). Ia yang menghidupi semua yang berada di pulau kawasannya. Tak ada yang menandingi keperkasaannya di dunia, taka da duanya di dunia. Ia adalah Pattirajawane yang dijaga oleh datu-datu (roh-roh keramat dan sakti), satu-satunya di dunia.
Sajak ini sesungguhnya alegori, yaitu cerita kiasan yang mengiaskan bangsa Indonesia yang gagah berani dan mempunyai kekayaan jasmaniah dan rohaniah tak terbilang. Penyair mengambil tokoh pattirajawane seorang tokoh dari Maluku. Tokoh ini merupakan pars pro toto bagi bangsa Indonesia seluruhnya. Penyair ingat kepada sejarah Indonesia jaman sekitar datangnya V.O.C, bahwa pada saat itu bangsa Indonesia masih jaya: berwibawa, gagah berani, dan memiliki kekayaan yang tak ternilai harganya, yang diinginkan dunia Internasional, dikiaskan dengan ‘hutan pala’. Ini sesuai dengan keadaan daerah Maluku. Dengan kiasan secara pars pro toto ini kejayaan bangsa Indonesia menjadi spektakuler, begitu juga kekayaan, kebudayaan, dan kesenian menjadi nyata pula di depan mata.
Seperti telah dikemukakan di atas bahwa sajak ini bergaya mantera, maka ulangan-ulangan lah yang dominan, seperti telah tersebut di atas pula. Nama Pattirajawane secara berturut-turut diulang dari bait pertama baris pertama sampai bait keempat baris pertama. Di samping itu, ulangan tersebut untuk memberi gaya mantera, juga untuk menonjolkan tokoh Pattirajawane.. demikian pula penpnjolan ini untuk menampilkan tokoh yang mempunyai kepribadian kuat, mempunyai harga diri, dan kepercayaan kepada diri sendiri. hal ini diperkuat lagi dengan bait terakhir yang merupakan ulangan seutuhnya bait pertama:
Beta Pattirajawane
Yang dijaga datu-datu
Cuma satu.
Karena citraannya adalah pahlawan Indonesia dari daerah yang masih terpencil, yaitu Maluku, maka untuk kesatuan citraan dipergunakan gaya mantera dengan citra-citra yang sehubungan: ‘datu-datu, laut, dayung sampan, hutan pala’. Alat musik pun khas daerah Maluku: ‘tifa’ (gendang khas Maluku). Di samping itu, semua serba gaib, penuh magi: ‘kikisan laut, berdarah laut, ganggang menari, beta api di pantai, pohon pala, badan prawan jadi hidup sampai pagi tiba. Beta bikin pala mati, gadis kaku / beta kirim datu-datu! // Beta ada di malam, ada di siang / Irama ganggang dan api membakar pula ….’.
Dalam ham pemakian bahasa dan segi ketatabahasaannya pun dipergunakan dialek Maluku: ‘beta’ untuk aku. Kata ‘cuma’ kurang standart bersifat dialek dibandingkan dengan ‘hanya’. Begitu juga kalimat: ‘siapa mendekat / tiga kali menyebut beta punya nama’, yang standart: ‘Tiga kali menyebut nama beta’. Begitu juga: ‘Menurut beta punya tifa’ untuk: Menurut tifa beta. Juga pada bait berikut ini dipakai kata-kata tak standart:
Awas jangan bikin beta marah
Beta bikin pala mati, gadis kaku
Beta kirim datu-datu!
Kata yang lebih standart untuk ‘bikin’ adalah ‘membuat’, untuk bentuk ‘beta kirim’ adalah beta kirimkan’. Semua itu untuk memberi warna setempat (local colour).
            Dalam hal bunyi pun dalam sajak ini tampak adanya kesejajaran dengan arti kata-kata dan kombinasi kata-katanya secara sintaktis. Bunyi vocal yang dominan adalah a dan u yang cocok untuk menggambarkan kebesaran dan kegagahan tokoh Pattirajawane, seperti tampak dalam cuplikan ini, yang lebih-lebih ditandai dengan bunyi vocal akhir baris a dan u yang dominan:
Beta Pattirajawane
Yang dijaga datu-datu
Cuma satu.
Beta Pattirajawane
Kikisan laut
Berdarah laut.
Beta Pattirajawane
Ketika lahir dibawakan
Datu dayung sampan.
….
Awas jangan bikin beta marah
Beta bikin pala mati, gadis kaku
Beta kirim datu-datu !
….
Beta Pattirajawane
Yang dijaga datu-datu
Cuma satu.

Daftar Pustaka
Pradopo, Rachmat Djoko, 1993. Pengkajian Puisi: analisis strata norma dan analisis structural dan semiotik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.